पाठ 45 – तिङन्ते भ्वादयः

 

 

अत सातत्य गमने

 

 

 

443 अत आदेः                                7.4.70

अनुवृत्तिः  दीर्घः, लिटि, अभ्यासस्य, अङ्गस्य

अर्थः  अभ्यासस्यादेरकारस्य दीर्घो भवति लिटि परतः।

उदाहरणम्   अ अत् अ  -> आ अत् अ (अत आदेः) -> आ आत् अ (अत उपधायाः)  -> आत

टिप्पणी अतो गुणे इत्यनेन पररूपत्वे प्राप्ते तदपवादो दीर्घत्वं विधीयते।

लङ्

444 आडजादीनाम्                                             6.4.72

अनुवृत्तिः  लुङ् लङ् लृङ्क्षु, उदात्तः, अङ्गस्य

अर्थः  अजादीनां अङ्गानां आट् आगमो भवति, लुङ् लङ् लृङ्क्षु परतः, उदात्तश्च स भवति।

उदाहरणम्  अत् शप् तिप् -> अत् अ त् (इतश्च) -> आट् अत् अ त् (आडजादीनाम्) -> आ अत् अ त् -> आ त् अ त् (आटश्च – वृद्धिः) -> आतत्

 

लुङ्

445 अस्तिसिचोऽपृक्ते                                       7.3.96

अनुवृत्तिः  ईट्, हलि, सार्वधातुके, अङ्गस्य

अर्थः  अस्तेरङ्गात् सिजन्ताच्च उत्तरस्यापृक्तस्य हलादेः सार्वधातुकस्य ईडागमो भवति।

उदाहरणम्  अत् तिप् -> अत् च्लि तिप् -> अत् सिच् तिप् -> आट् अत् सिच् तिप् -> आत् स् त् -> आत् इस् त् (आर्धधातुकस्येड् वलादेः) -> आत् इस् ईट् त् (अस्तिसिचोऽपृक्ते) -> आत् इस् ईत्

 

446 इट ईटि                                             8.2.28

अनुवृत्तिः  सस्य, लोपः

अर्थः इट उत्तरस्य सकारस्य लोपो भवति ईटि परतः

 

उदाहरणम्  आत् इ ईत्

 

वार्त्तिकम्   सिज्लोप एकादेशे सिद्धो वाच्यः

 

उदाहरणम्  आतीत्  (अकः सवर्णे दीर्घः  6.1.97)

          आतिष्टाम। आत् इस् झि इति स्थिते

 

447 सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च                                        3.4.109

अनुवृत्तिः  झेर्जुस्, लस्य, ङितः,

अर्थः  सिचः परस्य अभ्यस्तसंज्ञकेभ्यो वेत्तेश्चोत्तरस्य ङितो झेर्जुसादेशो भवति।

 

उदाहरणम्  आत् इस् झि -> आत् इस् झुस् -> आतिषुः (आदेशप्रत्ययोः)

 

 

448   ह्रस्वं लघु                                      1.4.10

अनुवृत्तिः  

अर्थः  ह्रस्वमक्षरं लघुसंज्ञकं स्यात्।

उदाहरणम्  

 

 

 

 

449   संयोगे गुरु                                      1.4.11

अनुवृत्तिः  ह्रस्वम्

अर्थः  संयोगे परतो ह्रस्वमक्षरं गुरुसंज्ञकं भवति।

उदाहरणम्  

 

 

 

 

450   दीर्घं च                                        1.4.12

अनुवृत्तिः  गुरु

अर्थः  दीर्घं चाक्षरं गुरुसंज्ञकं भवति।

उदाहरणम्  

 

षिध गत्याम्

 

451 पुगन्तलघूपधस्य च                                      7.3.86

अनुवृत्तिः  सार्वधातुकार्धधातुकयोः, गुणः, अङ्गस्य

अर्थः  पुगन्तस्याङ्गस्य लघूपधस्य च इकः सार्वधातुके आर्धधातुके च परतो गुणो भवति।

उदाहरणम्   सिध् तिप् -> सिध् शप् तिप् -> सिध् अ ति -> सेधति।

 

लिट्

 

452 असंयोगाल्लिट् कित्                                     1.2.5

अनुवृत्तिः  अपित्

अर्थः  असंयोगान्ताद्धातोः परोऽपिल्लिट् प्रत्ययः किद्वद् भवति।

उदाहरणम्  षिध गत्याम् -> सिध् (धात्वादेः षः सः) -> सिध् तिप् -> सिध् णल् -> सि सिध् अ (लिटि धातोरनभ्यासस्य, हलादि शेषः) -> सि सेध् अ (असंयोगाल्लिट् कित्) -> सिषेध (आदेशप्रत्ययोः)

 

पाठ 44 – तिङन्ते भ्वादयः

 

 

434 लुङ्                                      3.2.110

अनुवृत्तिः  भूते, धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  भूतेऽर्थे वर्त्तमानाद् धातोः लुङ् प्रत्ययः परश्च भवति।

उदाहरणम्  

 

 

435 माङि लुङ्                                               3.3.175

अनुवृत्तिः  धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  माङ्युपपदे धातोर्लुङ् प्रत्ययः भवति।

उदाहरणम्  मा कार्षीत्। मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।

 

टिप्पणी सर्वलकाराणामपवादः।  

 

436 स्मोत्तरे लङ् च                              3.3.176

अनुवृत्तिः  माङि लुङ्, धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  स्मशब्दोत्तरे माङ्युपपदे धातोर्लङ् प्रत्ययो भवति, चकाराल्लुङ् च।

उदाहरणम्  मा स्म करोत्। मा स्म कार्षीत्। मा स्म हरत्।

टिप्पणी  

 

 

437 च्लि लुङि                                               3.1.43

अनुवृत्तिः  धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः लुङि परतो धातोः च्लिप्रत्ययो भवति।

 

उदाहरणम्  

 

टिप्पणिः शबाद्यपवादः

 

 

438 च्लेः सिच्                                                   3.1.44

अनुवृत्तिः  लुङि

अर्थः  च्लेः स्थाने सिजादेशो भवति लुङि परतः।

 

उदाहरणम्

 

439   गाति-स्था-घु-पा-भूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु                  2.4.77

अनुवृत्तिः  लुक्

अर्थः  गाति-स्था-घु-पा-भू इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्य सिचो लुग् भवति परस्मैपदेषु परतः।

उदाहरणम्  

 

 

 

 

440 भू सुवोस्तिङि                                              7.3.88

अनुवृत्तिः  न पिति सार्वधातुके, गुणः, अङ्गस्य

अर्थः  भू सू एतयोः सार्वधातुके तिङि परे गुणो न भवति।

उदाहरणम्   अभूत्। अभूताम्। अभूवन्। अभूः। अभूतम्। अभूत। अभूवम्। अभूव। अभूम।

 

 

441 न माङ्योगे                                        6.4.74

अनुवृत्तिः  लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वट्, आट्, अङ्गस्य

अर्थः  लुङ् लङ् लृङ्क्षु परतो यौ अट् आट् आगमावुक्तौ तौ माङ्योगे न भवतः।

उदाहरणम्  मा भवान् भूत्। मा स्म भवत्। मा स्म भूत्।

 

 

 

442 लिङ् निमित्ते लृङ्   क्रियातिपत्तौ                                          3.3.139

अनुवृत्तिः  भविष्यति, धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  भविष्यति काले लिङ् निमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां धातोर्लुङ् प्रत्ययो भवति।

उदाहरणम्  सुवृष्टिश्चेदभविष्यत् तदा सुभिक्षमभविष्यत्। दक्षिणेन चेदागमिष्यत्, न शकटं पर्याभविष्यत्।

 

पाठ 41 – तिङन्ते भ्वादयः

  

 

402 अनद्यतने लुट्                              3.3.15

अनुवृत्तिः  भविष्यति, धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  अनद्यतने भविष्यति काले धातोर्लुट् प्रत्ययः परश्च भवति।

उदाहरणम्   एते उन्मीलितारः …. कपिकेतनेन। अल्पैरहोभिर्वयमेव तत्र गन्तारः। सोऽन्नम् दाता । न जायते म्रियते … भविता भूत्वा।

 

टिप्पणी लृटोऽपवादः। अनद्यतन इति बहुव्रीहिनिर्देशः। तेन व्यामिश्रे न भवति – अद्य श्वो वा भविष्यतीति।

 

वार्त्तिक: परिदेवने श्वस्तनी भविष्यदर्थे वक्तव्या – इयं नु कदा गन्ता, यैवं पादौ निदधाति। अयं नु कदाऽध्येता, य एवमनभियुक्तः।

 

403 स्यतासीलृलुटोः              3.1.33

अनुवृत्तिः  धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  लृ इत्यनेन लृट्लृङोः द्वयोरपि ग्रहणम् । लृलुटोः परतः धातोः स्यतासी प्रत्ययौ यथाक्रमं भवतः।

उदाहरणम् भू तास् ति इति स्थिते।

 

टिप्पणी शबाद्यपवादः। विकरणव्यवधानेऽपि नियमप्रवृत्तिः।

 

 

 

404 आर्धधातुकं शेषः                               3.4.114

अनुवृत्तिः  धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  धातोर्विहिताः शेषाः (तिङ्शिद्भिन्नाः) प्रत्यया आर्धधातुकसंज्ञका भवन्ति। तिङ् शित् वर्जयित्वाऽन्यः प्रत्ययः शेषः।

उदाहरणम्  भवितास् ति इति स्थिते। इडागमः गुणश्च।

टिप्पणी  

 

 

405 लुटः प्रथमस्य डा रौ रसः                                 2.4.85

अनुवृत्तिः  

अर्थः लुडादेशस्य प्रथमपुरुषस्य स्थाने यथासंख्यं डा रौ रस् इति त्रय आदेशा भवन्ति।

 

उदाहरणम्  भवितास् डा -> भवितास् आ -> भवित् आ -> भविता।

 

टिप्पणी डित्त्वसामर्थ्याद् अभस्यापि टेर्लोपः। टेः (#242)

 

 

 

406 तासस्त्योर्लोपः                                            7.4.50

अनुवृत्तिः  सः सि, अङ्गस्य

अर्थः  तासेरस्तेश्च सकारस्य सकारादौ प्रत्यये परतो लोपो भवति।

 

उदाहरणम् भवितास् सि -> भवितासि।

 

 

 

407 रि च                                                7.4.51

अनुवृत्तिः  तासस्त्योर्लोपः, सः, अङ्गस्य,

अर्थः  रेफादौ प्रत्यये परतस्तासेरस्तेश्च सकारस्य लोपो भवति।

उदाहरणम्   भवितास् रौ -> भवितारौ। भवितास् रस् -> भवितारः। भवितास्थः। भवितास्थ। भवितास्मि। भवितास्वः। भवितास्मः।

 

 

 

 

408 लृट् शेषे च                                         3.3.13

अनुवृत्तिः  क्रियायां क्रियार्थायाम्, भविष्यति, धातोः, प्रत्ययः, परश्च

अर्थः  शेषे अर्थात् केवले भविष्यति काले, चकारात् क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे भविष्यति च धातोर्लृट् प्रत्ययो भवति।

उदाहरणम्   स्यः। इट्। भविष्यति। भविष्यतः। भविष्यन्ति। भविष्यसि। भविष्यथः। भविष्यथ। भविष्यामि। भविष्यावः। भविष्यामः।

 

 

 

पाठ 40 – तिङन्ते भ्वादयः

  

 

391 परोक्षे लिट्                                     3.2.115

अनुवृत्तिः  धातोः, प्रत्ययः, परश्च, भूते, अनद्यतने

अर्थः  अनद्यतने परोक्षे भूतेऽर्थे वर्त्तमानाद् धातोः लिट् प्रत्ययः परश्च भवति।

उदाहरणम्  

 

टिप्पणी अनद्यतन इति व्यतीताया रात्रेरुत्तरार्द्धत आगामिन्या रात्रेः पूर्वार्द्धपर्यन्तम् (यः कालः सः) अद्यतनः, तद्भिन्नोऽनद्यतनः। वर्षशतवृत्तं परोक्षमिति। वर्षसहस्रवृत्तं परोक्षमिति। कुड्यकटान्तरितं परोक्षमिति। द्व्यहवृतं त्र्यहवृत्तं चेति। “अत्यन्तापह्नवे च लिड् वक्तव्यः”। कलिङ्गेषु स्थितोऽसि? नाहं कलिङ्गान् जगाम। दक्षिणापथं प्रविष्टोऽसि? नाहं दक्षिणापथं प्रविवेश।

 

 

392 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः                 3.4.82

अनुवृत्तिः  लिटः

अर्थः  लिडादेशानां परस्मैपदसंज्ञकानां तिबादीनां स्थाने यथासंख्यं णल्, अतुस्, उस्, थल्, अथुस्, अ, णल्, व, म इत्येते नव आदेशा भवन्ति।

 

उदाहरणम्  भू अ इति स्थिते।

 

टिप्पणी णलादयः सर्वादेशाः।

 

 

 

393 भुवो वुग्  लुङ्लिटोः                             6.4.87

अनुवृत्तिः  अचि, अङ्गस्य

अर्थः  भुवोऽङ्गस्य वुक् आगमो भवति, लुङि लिटि च अजादौ प्रत्यये परतः।

उदाहरणम्  भू अ -> भूव् अ इति स्थिते।

टिप्पणी  कृतयोरपि गुणवृद्ध्योरेकदेशविकृतन्यायाद् वुक् प्रवर्तते। अकृतयोरपि प्रवर्तते। ततश्च ‘कृताकृतप्रसङ्गी यो विधिःस नित्यः’ इति न्यायेन वुक् नित्यः सन्, गुणवृद्धी बाधते इत्यर्थः। कित्त्वादन्तावयवः।

 

 

 

394 लिटि धातोरनभ्यासस्य                                    6.1.8

अनुवृत्तिः  एकाचो द्वे प्रथमस्य, अजादेर्द्वितीयस्य

अर्थः लिटि परतो धातोरवयवस्यानभ्यासस्य प्रथमस्य एकाचोऽजादेर्द्वितीयस्य वा यथायोगं द्वे भवतः ।

 

उदाहरणम्  भूव् भूव् अ इति स्थिते।

 

टिप्पणी वृक्षः प्रचलन्  सहावयवैः प्रचलति।

 

 

 

395 पूर्वोऽभ्यासः                                                6.1.4

अनुवृत्तिः  द्वे

अर्थः  ये द्वे विहिते अस्मिन् प्रकरणे तयोर्यः पूर्वः सोऽभ्याससंज्ञको भवति।

 

उदाहरणम् भूव् भूव् अ

 

 

 

396 हलादि शेषः                                        7.4.60

अनुवृत्तिः  अभ्यासस्य, अङ्गस्य

अर्थः  अभ्यासस्यादिर्हल् शिष्यते, अर्थात् अनादिहल् लुप्यते।

उदाहरणम्   भू भूव् अ इति स्थिते।

 

 

 

397 ह्रस्वः                                       7.4.59

अनुवृत्तिः  अभ्यासस्य, अङ्गस्य

अर्थः  अङ्गस्याभ्यासस्य ह्रस्वो भवति।

उदाहरणम्   भु भूव् अ इति स्थिते।

 

 

 

398 भवतेरः                                         7.4.73

अनुवृत्तिः  लिटि, अभ्यासस्य, अङ्गस्य

अर्थः  भवतेरङ्गस्याभ्यासस्याकारादेशो भवति।

उदाहरणम्   भ भूव् अ इति स्थिते।

 

 

 

 

399 अभ्यासे चर्च                                 8.4.53

अनुवृत्तिः  झलां जश्, संहितायाम्

अर्थः  अभ्यासे वर्त्तमानानां झलां चर् आदेशो भवति, चकारात् जश् च।

उदाहरणम्   बभूव। बभूवतुः। बभूवुः।

 

टिप्पणी  झलां जशः, खयां चरः इति विवेकः ।

 

 

400 लिट् च                                          3.4.115

अनुवृत्तिः  आर्धधातुकम्

अर्थः  लिडादेशा ये तिबादयस्ते आर्धधातुकसंज्ञका भवन्ति।

उदाहरणम्  

 

टिप्पणी  सार्वधातुकसंज्ञाया अपवादः। ननु चैकसंज्ञाधिकारादन्यत्र समावेशो भवति। सत्यमेतत्। इह त्वेवकारोऽनुवर्त्तते, स नियमं करिष्यति।

 

 

 

 

401 आर्धधातुकस्येड् वलादेः                                        7.2.35

अनुवृत्तिः  

अर्थः  वलादेरार्धधातुकस्य इडागमो भवति।

उदाहरणम्   बभूविथ। बभूवथुः। बभूव।

          बभूव। बभूविव। बभूविम।