पाठ 23 – अजन्तपुंल्लिङ्गाः १०

192 त्रेस्त्रयः                                                                             7.1.53

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य, आमि

अर्थः  ‘त्रि’ शब्दस्य आमि परे ‘त्रय’ इत्ययमादेशो भवति।

त्रय is the substitute of  त्रि when आम् follows.

उदाहरणः  त्रयाणाम्। त्रिषु। गौणत्वेऽपि – प्रियत्रयाणाम्।

टिप्पणि:  त्रि+आम् -> त्रय आम् -> त्रय नाम् (#148) -> त्रया नाम् (#149) -> त्रयाणाम् (#138)। ‘त्रीणाम्’ इत्यपि छन्दसि (‘त्रीणामपि समुद्राणाम्’) ।

193 त्यदादीनामः                                                                 7.2.102

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य, विभक्तौ

अर्थः  ‘त्यत्’ इत्येवमादिनामकारादेशो भवति विभक्तौ परतः।

अ is the substitute of त्यत् etc when विभक्ति follows.

उदाहरण:  द्वौ २। द्वाभ्याम् ३। द्वयोः २।

टिप्पणि:  

1. Scope – (#151) त्यद्, तद्, यद्, एतद्, इदम्, अदस्, एक, द्वि

2. वार्त्तिक – द्विपर्यन्तानामेवेष्टिः

3. द्वि औ -> अन्त्यादेश, पररूप।

4. द्वि भ्याम् -> अन्त्यादेश, पररूप, सुपि च (#141)

5. द्वि ओस् -> अन्त्यादेश, ओसि च (#147)

6. पपी, वातप्रमी, बहुश्रेयसी

194 यू स्त्र्याख्यौ नदी                                                1.4.3

अनुवृत्तिः  

अर्थः  ईदूदन्तौ नित्यस्त्रीलिङ्गौ नदीसंज्ञौ स्तः।

Words ending in ई and ऊ, always feminine and having no masculine of the same form, are called नदी.

उदाहरण:  कुमारी, गौरी, लक्ष्मीः

टिप्पणि:  

वार्त्तिक – प्रथमलिङ्गग्रहणं च। यः शब्दः प्रथमं स्त्रीलिङ्गः स्यात् पश्चादुपसर्जनदशायां लिङ्गविपर्ययेऽपि तस्य नदीसंज्ञा भवतीति भावः। बहुश्रेयसी।

 195 अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः                                                             7.3.107

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य, सम्बुद्धौ

अर्थः  अम्बार्थानामङ्गानां नद्यन्तानां च ह्रस्वो भवति सम्बुद्धौ परतः ।

The short vowel shall be the substitute of certain words signifying ‘mother’ and of words called ‘नदी’ when सम्बुद्धि follows.

उदाहरण:  हे बहुश्रेयसि।

196 आण्नद्याः                                                              7.3.112

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य, ङिति

अर्थः  नद्यन्तादङ्गादुत्तरस्य ङितः प्रत्ययस्याडागमो भवति।

उदाहरण:  ङितः ङिद्वचनस्य अथवा ङे, ङसि, ङस्, ङि इत्येतेषाम्

197 आटश्च                                                                          6.1.90

अनुवृत्तिः  संहितायाम्, अचि, एकः पूर्वपरयोः, वृद्धिः

अर्थः आटोऽचि परे वृद्धिरेकादेशो भवति।

When अच् comes after आट्, वृद्धि is the single substitute for both.

उदाहरण: बहुश्रेयस्यै। बहुश्रेयस्याः २। बहुश्रेयसीनाम्।

198 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः                                                7.3.116

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य

अर्थः नद्यन्तादाबन्तान्नीत्येतस्माच्चोत्तरस्य ङेरामित्ययमादेशो भवति।

आम् is the substitute of ङि after words ending in नदी and in the feminine termination आप् and the word नी.

उदाहरण: बहुश्रेयस्याम्। अतिलक्ष्मीः – अङ्यन्तत्वान्न सुलोपः (#179)

पाठ 22 – अजन्तपुंल्लिङ्गाः ९

  

186 बहु-गण-वतु-डति संख्या                                                       1.1.23

अनुवृत्तिः  

अर्थः  बहुगणवतुडति इत्येते संख्यासंज्ञा भवन्ति।

Let the words बहु and गण, and those which end in वतु and डति be called संख्या.

उदाहरणः  कति

187 डति च                                                                                1.1.25

अनुवृत्तिः  षट्, संख्या

अर्थः डत्यन्ता संख्या षट्संख्या स्यात्।

Let a संख्या which ends in डति be called षट् ।

उदाहरण:  Thus the word कति is called षट्.

188 षड्भ्यो लुक्                                                                        7.1.22

अनुवृत्तिः  अङ्गस्य, जश्शसोः

अर्थः षट्संज्ञकेभ्यः उत्तरयोर्जश्शसोर्लुग्भवति।

Let there be deletion (by लुक्) of जस् and शस् after words termed षट् ।

उदाहरण:  कति (formed according to किमः संख्यापरिमाणे डति च 5.2.41) is declined only in the plural. So for प्रथमा and द्वितीया बहुवचन, कति+ अस् -> कति. Now the next rule is invoked.

189 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः                                                         1.1.61

अनुवृत्तिः  अदर्शनम्

अर्थः  लुक्श्लुलुप्शब्दैः कृतं प्रत्ययादर्शनं क्रमात् तत्तत्संज्ञं स्यात् ।

Let the deletion of a प्रत्यय when it is caused by the words लुक्, श्लु, or लुप् be designated by these terms respectively.

उदाहरण:  The deletion of अस् after कति, being enjoined by the word लुक्, gets the designation लुक् ।

190 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्                                                        1.1.62

अनुवृत्तिः  

अर्थः  प्रत्यये लुप्तेऽपि तदाश्रितं कार्यं स्यात्। इति ‘जसि च’ (#168) इति गुणे प्राप्ते।

When deletion of a प्रत्यय has taken place, the प्रत्यय shall still exert its influence, and the operations dependent on it shall take place as if it were present.

उदाहरण:  

टिप्पणि:   ‘प्रत्ययः’ इति वर्त्तमाने पुनः प्रत्ययग्रहणं किम्? कृत्स्नप्रत्ययलोपे यथा स्यात्। प्रत्ययलक्षणमिति किम्? ‘यस्मात् प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्गम्’ (#133).

191 न लुमताऽङ्गस्य                                                               1.1.63

अनुवृत्तिः  प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्

अर्थः लुमता शब्देन लुप्ते तन्निमित्तमङगकार्यं न स्यात्।

An operation for an अङ्ग does not apply (even though it would otherwise apply by #190) if the प्रत्यय in question is deleted by means of ‘लु deletion’ (लुक्, श्लु, or लुप्)

उदाहरण: कति २। कतिभिः। कतिभ्यः २। कतीनाम्। कतिषु। युष्मदस्मद्षट्संज्ञकास्त्रिषु सरूपाः। त्रिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः। त्रयः। त्रीन्। त्रिभिः। त्रिभ्यः २।