पाठ 8 – प्रगृह्याः

 49 दूराद्धूते च                                                                   8.2.54

अनुवृत्तिः वाक्यस्य टेः प्लुत उदात्तः, पदस्य

In calling a person from a distance, the टि (#39) of the sentence is optionally प्लुत उदात्त.

Why optionally?

                     

50   प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्                               6.1.125

अनुवृत्तिः प्रकृत्या, संहितायाम्

Let प्लुत and प्रगृह्य (#51) vowels, ALWAYS remain in their original form, if अच् follows.

Examples:   आगच्छ कृष्ण 3 अत्र गौश्चरति

Note: This sutra blocks the application of अकः सवर्णे दीर्घः (6.1.101). This is because the टि of कृष्ण has been considered प्लुत by virtue of #49.

51   ईदूदेद् द्विवचनं प्रगृह्यम्               1.1.11

अनुवृत्तिः

Let a द्विवचन ending in ई, ऊ, or ए be called प्रगृह्य.

Examples:  हरी एतौ, विष्णू इमौ, गङ्गे अमू     

Note:              This is a सँज्ञासूत्र. #50 describes an operation based on this सँज्ञा.

52   अदसो मात्                           1.1.12

अनुवृत्तिः  ईदूदेद् प्रगृह्यम्

Let ई and ऊ that come after the म of अदस् be called प्रगृह्य.

Examples:  अमी ईशाः, रामकृष्णावमू आसाते. This rule caters to ई, ऊ ending बहुवचन of अदस् शब्द.

Question: Why after the म? Counter example: अमुके + अत्र = अमुकेऽत्र (How?). Here the ए of अमुके follows क (a प्रत्यय) rather than म. Therefore the ए is not प्रगृह्य.

53   चादयोऽसत्त्वे                                                  1.4.57

अनुवृत्तिः  निपाताः

This and the following rule teaches what words are to be designated as निपात. This rule states that all the words included in the चादिगण are designated as निपात, provided they do not  signify a substance (सत्त्व).

54   प्रादयः                                                            1.4.58

अनुवृत्तिः  असत्त्वे, निपाताः

Similarly, let प्रादि be निपात.  By #35, प्रादि are considered उपसर्ग when they are connected with क्रिया. It follows therefore that they are निपात only if they are not connected with क्रिया.

55   निपात एकाजनाङ्                                     1.1.14

अनुवृत्तिः  प्रगृह्यम्

Having explained what a निपात is, the rule now stipulates under what conditions a निपात may be प्रगृह्य.

A monosyllabic निपात, with the exception of आङ्, is designated प्रगृह्य and is therefore not to be combined with the following vowel.

Examples:  इ इन्द्रः, उ उमेशः.

वाक्यस्मरणयोरङित्

The निपात आ where used as an interjection in a sentence or in remembering something is not a ङित् and therefore प्रगृह्य. Thus we have, आ एवं नु मन्यसे, आ एवं किल तत्.

Under all other circumstances, the निपात आ is considered a ङित् and is therefore not exempt from सन्धि, i.e., not प्रगृह्य. Thus we have, आ + उष्णम् = ओष्णम्

56  ओत्                                                               1.1.15

अनुवृत्तिः  निपातः, प्रगृह्यम्

A निपात ending in ओ is प्रगृह्य.

Examples: अहो ईशाः, अहो अद्य, अथो अपि

57  सम्बुद्धौ शाकल्यस्येतावनार्षे                           1.1.16

अनुवृत्तिः  ओत्, प्रगृह्यम्

Let ओ in सम्बोधन when followed by the word इति in the पदपाठ, i.e., not in the Veda, be optionally प्रगृह्य.

Examples:  विष्णो इति

Also, विष्णविति,विष्ण इति (कुतः?)

Question: Why optionally?

58  मय उञो वो वा                                                          8.3.33

अनुवृत्तिः  अचि, संहितायाम्

Instead of the प्रत्यय उ, after the प्रत्याहार मय्, if अच् follows, let there be optionally व.

Examples:  किम् + उ + उक्तम्     = किम्वुक्तम्

                     Also, किमु उक्तम्

Note:     किम्वुक्तम् does not become किंवुक्तम् by virtue of #77 मोऽनुस्वारः (8.3.23) because of #31 पूर्वत्रासिद्धम् (8.2.1). This rule i.e., 8.3.33 is invisible to 8.3.23. In other words,  8.3.33 does not feed 8.3.23.

59  इकोऽसवर्णे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च                       6.1.127

अनुवृत्तिः  अचि, प्रकृत्या, संहितायाम्

When a असवर्ण vowel follows, पदान्त इक् (इक् at the end of a पद) optionally retains its original form and the इक् also becomes ह्रस्व.

Examples:  चक्री + अत्र = चक्री अत्र = चक्रि अत्र,

          धनी + आगच्छति = धनि आगच्छति

Note:    1. Why पदान्त? Consider गौर्यौ. Refer to #60.

• 2. Why is this rule optional?

60  अचो रहाभ्यां द्वे                                         8.4.46

अनुवृत्तिः  यरो वा, संहितायाम्

After the letters र or ह following अच्, यर् is optionally reduplicated after सन्धि.

Examples:  गौरी + औ = गौर्य्यौ

Question:  Why is the reduplication optional?

न समासे

The optional rule #59 is blocked in the event of a समास (compound noun). – no shortening of the vowel occurs. So #15 (इको यणचि) is applied.

वापी + अश्वः = वाप्यश्वः. Thus सुधी + उपास्यः = सुध्युपास्यः, नदी + उदयः = नद्युदयः

61 ऋत्यकः                                              6.1.128

अनुवृत्तिः  शाकल्यस्य ह्रस्वश्च, प्रकृत्या, संहितायाम्

पदान्त अक् (word final अक्) may optionally take the short substitute as per #59 when ऋ follows.

Examples:  ब्रह्मा + ऋषिः = ब्रह्म ऋषिः,

                        ब्रह्मर्षिः (कुतः?)

Question:  Why पदान्त?  आ + ऋच्छत्  = आर्च्छत्

पाठ 7 – दीर्घसन्धि

 

 

 

42 अकः सवर्णे दीर्घः                                      6.1.97

अनुवृत्तिः  अचि, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः  अकः सवर्णोऽचि परतः पूर्वपरयोः स्थाने दीर्घ एकादेशो भवति, संहितायां विषये।

उदाहरणम्   दैत्यारिः। श्रीशः। विष्णूदयः। होतॄकारः।

 

43 एङः पदान्तादति                                                6.1.105

अनुवृत्तिः  पूर्वः, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः  पदान्तादेङः अति परतः पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरूपमेकादेशो भवति, संहितायां विषये।

उदाहरणम्   हरेऽव। विष्णोऽव।

 

44 सर्वत्र विभाषा गोः                                      6.1.118

अनुवृत्तिः  प्रकृत्या, एङः पदान्तादति, संहितायाम्

अर्थः  छन्दसि भाषायां च अति परतो गोः पदान्तएङ् प्रकृत्या भवति विभाषा।  

उदाहरणम् गोअग्रम्। चित्रग्वग्रम्। गोः।

टिप्पणी  

 

 

 

45 अनेकाल् शित् सर्वस्य                            1.1.54

अनुवृत्तिः  षष्ठी

अर्थः  अनेकाल् शिच्च य आदेशः स सर्वस्य षष्ठीनिर्दिष्टस्य स्थाने भवति।

 

उदाहरणम्

 

टिप्पणी ‘अलोऽन्त्यस्य’ इत्यस्य अपवादोऽयम्

 

 

46 ङिच्च                                                         1.1.52

अनुवृत्तिः  अलोऽन्त्यस्य, षष्ठी

अर्थः षष्ठीनिर्दिष्टस्य यो ङिदादेशः सोऽन्त्यस्यालः स्थाने भवति।

 

उदाहरणम्   

 

टिप्पणी  ‘अनेकाल् शित् सर्वस्य’ इत्यस्य पुरस्तादपवादः अर्थादनेकालपि सन् ङिदादेशोऽन्त्यस्यालः स्थाने भवति, न तु सर्वस्य।

 

47 अवङ् स्फोटायनस्य                                         6.1.119

अनुवृत्तिः  गोः, विभाषा, अचि, पदान्तात्, एङः, संहितायाम्

अर्थः  स्फोटायनस्याचार्यस्य मतेन अचि परतः पदान्ते गोरवङादेशो भवति विकल्पेन।

 

उदाहरणम्  गवाग्रम्। गोअग्रम्। गोऽग्रम्।

 

टिप्पणी  

 

48 इन्द्रे च                                                       6.1.120

अनुवृत्तिः   अवङ्, गोः, अचि, एङः, संहितायाम्

अर्थः इन्द्रशब्दस्थेऽचि परतो गोरवङादेशो भवति।

 

 

उदाहरणम्  गवेन्द्रः।

 

 

पाठ 6 – वृद्धि सन्धि

 

 

 

32 वृद्धिरादैच्                                  1.1.1

अनुवृत्तिः  

अर्थः  आ ऐ औ इत्येतेषां वर्णानां वृद्धिसंज्ञा भवति।

उदाहरणम्  

 

33 वृद्धिरेचि                                                       6.1.85

अनुवृत्तिः  आत्, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः  अवर्णात् परो य एच्, एचि च परतो योऽवर्णस्तयो पूर्वपरयोः स्थाने वृद्धिरेकादेशो भवति, संहितायां विषये।

उदाहरणम्   कृष्ण एकत्वम् -> कृष्णैकत्वम्। गङ्गा ओघः -> गङ्गौघः।

 

34 एत्येधत्यूठ्सु                                          6.1.86

अनुवृत्तिः  वृद्धिरेचि, अचि, आत्, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः  अवर्णात् परो य एति इत्येतस्य एच्, एधति ऊठ इत्येतयोश्च योऽच् एतेषु य पूर्वो योऽवर्णस्तयोः पूर्वपरयोरवर्णयोः स्थाने वृद्धिरेकादेशो भवति, संहितायां भवति।

उदाहरणम् उप एति -> उपैति। उप एधति -> उपैधति। प्रष्ठ ऊहः -> प्रष्ठौहः ।

टिप्पणी  एजाद्योः किम्? उपेतः। मा भवान् प्रेदिधत्।

 

वार्त्तिकम्  अक्षादूहिन्यामुपसंख्यानम्

वार्त्तिकम्  प्रादूहोढोढ्येषैष्येषु

वार्त्तिकम्  ऋते च तृतीयासमासे। सुखेन ऋतः। सुखार्तः।

 

वार्त्तिकम्  प्रवत्सतरकम्बलवसनार्ण दशानामृणे। प्रार्णम् वत्सतरार्णमित्यादि।

 

 

 

 

35 उपसर्गाः क्रियायोगे                                           1.4.58

अनुवृत्तिः  

अर्थः प्रादयः क्रियायोगे उपसर्गसंज्ञकाः भवन्ति।

 

उदाहरणम्

 

टिप्पणी  

 

 

36 भूवादयः धातवः                                            1.3.1

अनुवृत्तिः  

अर्थः भू इत्येवमादयः क्रियावचनाः शब्दा धातुसंज्ञका भवन्ति।

 

उदाहरणम्   

 

टिप्पणी  भू शब्दं मङ्गलार्थं

 

37 उपसर्गादृति धातौ                                                  6.1.91

अनुवृत्तिः  वृद्धिः, आत्, एकः पूर्वपरयोः, अचि, संहितायाम्

अर्थः  अवर्णान्तादुपसर्गाद्  ऋकारदौ धातौ परतः पूर्वपरयोः स्थाने वृद्धिरेकादेशो भवति, संहितायां विषये।

 

उदाहरणम्  प्र ऋच्छति -> प्रार्च्छति।

 

टिप्पणी  आद् गुणः इत्यस्यापवादोऽयम्।

 

38 एङि पररूपम्                                          6.1.94

अनुवृत्तिः  उपसर्गाद् धातौ, आत्, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः अवर्णान्तादुपसर्गाद्  एङादौ धातौ परतः पूर्वपरयोः स्थाने पररूपमेकादेशो भवति, संहितायां विषये।

 

 

उदाहरणम्  प्र एजते -> प्रेजते। उप ओषति -> उपोषति।

 

 

टिप्पणी  वृद्धिरेचि इत्यस्यापवादोऽयम्।

 

 

39 अचोऽन्त्यादि टि                                              1.1.64

अनुवृत्तिः  

अर्थः अचां मध्ये योऽन्त्यः स आदिर्यस्य तट्टिसंज्ञं स्यात्।

 

 

उदाहरणम्  

 

वार्त्तिकम्  शकन्ध्वादिषु पररूपं वाच्यम्। शकन्धुः। कर्कन्धुः। कुलटा। मनीषा।

 

40 ओमाङोश्च                                                     6.1.92

अनुवृत्तिः  पररूपम्, आत्, एकः पूर्वपरयोः, संहितायाम्

अर्थः ओमि आङि च परतोऽवर्णात् पूर्वपरयोः स्थाने पररूपमेकादेशो भवति, संहितायां विषये।

 

उदाहरणम्  शिवायोन्नमः। शिवेहि इति स्थिते।

 

 

41 अन्तादिवच्च                                                               6.1.82

अनुवृत्तिः  एकः पूर्वपरयोः

अर्थः  एकः पूर्वपरयोः इति योऽयमेकादेशो विधीयते स एकादेशः पूर्वस्यांन्तवद् भवति परस्य च आदिवत् भवति।

 

उदाहरणम्  शिव एहि -> शिवेहि।

 

टिप्पणी  अतिदेशसूत्रोऽयम्।

‘शिव आ इहि’ इत्यवस्थायां ‘शिव आ’ इत्यत्र ‘अकः सवर्णे दीर्घः’ इति दीर्घे प्राप्ते ‘आ इहि’ इत्यत्र ‘आद्गुणः’ इति गुणे च प्राप्ते धातूपसर्गकार्यत्वेन गुणस्यान्तरङ्गत्वाद् दीर्घस्य बहिरङ्गत्वात् पूर्वं गुणे जाते ‘शिव एहि’ इत्यवस्थायां ‘अन्तादिवच्च’ इत्यनेन पूर्वान्तवद्भावेनाङत्वे ‘ओमाङोश्च’ इति पररूपे सिद्धमिदम्।

 

 

पाठ 5 – अयादि सन्धि

 

 

21 एचोऽयवायावः                               6.1.75

अनुवृत्तिः  अचि, संहितायाम्

अर्थः  एचः स्थाने अय्, अव्, आय्, आव् इत्येते आदेशाः अचि परतो भवन्ति, संहितायां विषये।

उदाहरणम्  

 

22 यथासंख्यमनुदेशः समानाम्                                1.3.10

अनुवृत्तिः  

अर्थः  समसम्बन्धी विधिर्यथासंख्यं स्यात्।

उदाहरणम्   हरे ए -> हरये। विष्णो ए -> विष्णवे।

 

23 वान्तो यि प्रत्यये                                  6.1.76

अनुवृत्तिः  एचः, अचि, संहितायाम्

अर्थः  यकारादौ प्रत्यये परे ओदौतोरव् आव् एतौ स्तः।

उदाहरणम् गो य -> गव्य। नौ य -> नाव्य।

टिप्पणी  

 

वार्त्तिकम्  अध्वपरिमाणे च।

 

अर्थः  मार्गपरिमाणविशेषे गम्येऽपि यूतिशब्दे परे गोशब्दावयवस्य ओकारस्य अव् इति वान्तादेशस्य उपसंख्यानं कर्त्तव्यमित्यर्थः।

 

उदाहरणम्  गो यूति -> गव्यूति। ‘गव्यूतिः क्रोशयुगम्’

 

 

 

25 अदेङ् गुणः                                                      1.1.2

अनुवृत्तिः  

अर्थः अ ए ओ इत्येतेषां वर्णानां गुणसंज्ञा भवति।

 

उदाहरणम्

 

टिप्पणी  

 

 

26 तपरस्तत्कालस्य                                                 1.1.69

अनुवृत्तिः  सवर्णस्य, स्वं रूपं

अर्थः तपरो वर्णः तत्कालस्य सवर्णस्य स्वस्य च रूपस्य ग्राहको भवति

 

उदाहरणम्   अत्

 

टिप्पणी  

 

27 आद्गुणः                                                6.1.84

अनुवृत्तिः  एकः पूर्वपरयोः, अचि, संहितायाम्

अर्थः अचि पूर्वो योऽवर्णः अवर्णाच्च परो योऽच्, तयोः द्वयोः पूर्वपरयोः स्थाने एको गुणादेशो भवति, संहितायां विषये।

 

उदाहरणम्  उप इन्द्रः -> उपेन्द्रः। गङ्गा उदकम् -> गङ्गोदकम्।

 

28 उपदेशेऽजनुनासिक इत्                                   1.3.2

अनुवृत्तिः  

अर्थः उपदेशे योऽनुनासिकोऽच् तस्य इत्संज्ञा भवति।

 

उदाहरणम् पठँ, वदँ

 

29 उरण् रपरः                                                 1.1.50

अनुवृत्तिः  स्थाने

अर्थः ऋवर्णस्य स्थाने अण् प्रसज्यमान एव रपरो भवति।

 

उदाहरणम्  कृष्ण ऋद्धिः -> कृष्णर्द्धिः ।

 

30 लोपः शाकल्यस्य                                      8.3.19

अनुवृत्तिः  व्योः, अपूर्वस्य अशि, पदस्य, संहितायाम्

अर्थः  पदान्तयोर्वकारयकारयोरवर्णपूर्वयोर्लोपो भवति, शाकल्यस्याचार्यस्य मतेन, अशि परतः।

 

उदाहरणम्  हरयिह, हर इह । विष्णविह, विष्ण इह।

 

31 पूर्वत्रासिद्धम्                                     8.2.1

अनुवृत्तिः  

अर्थः  सपादसप्ताध्यायीं प्रति त्रिपाद्यसिद्धा, त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परं शास्त्रमसिद्धम् ।

उदाहरणम्   हरे इह -> हरयिह {6.1.75}

                    हर इह {8.3.19}

                           {6.1.84}