परीक्षापत्रम्

1. एतान् प्रयोगान् साधयत – शार्ङिञ्जयः, विद्वाँल्लिखति, प्रश्नः, शान्तः

2. सवर्णसँज्ञासूत्रं उल्लिख्य थ, म, इ, क, ड वर्णेषु कयोरपि द्वयोः स्थानम् प्रयत्नञ्च लिखत।

3. एतन्मुरारि, उत्थानम् , षट्त्सन्तः, संस्कर्ता, प्रत्यङ्ङात्मा, तच्छ्लोकेन  एषु यथेच्छं चतुर्णां प्रयोगाणां सिद्धिं प्रदर्शयत।

4  वाग्घरिः, प्राङ्खषष्ठः, नॄँ:पाहि, शिवच्छाया – एते प्रयोगाः सूत्रनिर्देशेन साधु साधनीयाः।

5. तच्छिवः, कांस्कान् , भवाँस्तनोति, शिवोऽर्च्यः  – एते प्रयोगाः साध्यन्ताम्।

6. सन्नच्युतः, एषोऽत्र, चक्रिँस्त्रायस्व, हरेऽव, शिवो वन्द्यः, देवा इह, एषको रुद्रः – एतेषु पञ्चानां साधुत्वं विधाय मनस् +रथ इत्यत्र सन्धौ किं रूपम् इति सप्रमाणं लिखत ।

7. शम्भू राजते. सैष दाशरथी रामः, स शम्भुः, विष्णुस्त्राता, हरिं वन्दे, षण्णाम् – एते प्रयोगाः साध्यन्ताम्

पाठ 13 – विसर्ग सन्धि

 103 विसर्जनीयस्य सः                                           8.3.34

अनुवृत्तिः खरि, संहितायाम्

अर्थः खरि परे विसर्जनीयस्य सकार आदेशो भवति।

Instead of विसर्ग, when खर् follows, let there be स्.

उदाहरण: विष्णुस्त्राता, छात्रस्तिष्ठति, गौश्चरति, कृष्णश्छिनत्ति

104 वा शरि                                                          8.3.36

अनुवृत्तिः विसर्जनीय:, विसर्जनीयस्य, संहितायाम्

अर्थः शरि परे विसर्जनीयस्य विसर्जनीय एव वा स्यात् ।

When शर् follows, let the विसर्ग be optionally unchanged.

उदाहरण: हरिः शेते, हरिश्शेते, छात्राः सन्ति, छात्रास्सन्ति

105 स-सजुषो रुः                                                   8.2.66

अनुवृत्तिः पदस्य

अर्थः पदान्तस्य सस्य ‘सजुष्’ शब्दस्य च रुः स्यात् ।

Instead of a पदान्त स, and of the word, सजुष्, let there be रु.

उदाहरण: अग्निरत्र, वायुरत्र

         शिवस् अर्च्यः -> शिवर् अर्च्यः

        

106 अतो रोरप्लुतादप्लुते                                     6.1.113

अनुवृत्तिः  उत्, अति, संहितायाम्

अर्थः अप्लुतात् अत: परस्य रोः उः स्यात् अप्लुते अति।

Instead of रु, after a अप्लुत अत् (ह्रस्व अ), let there be उ, when अप्लुत अत् follows.

उदाहरण: शिवोऽर्च्यः

            शिवस् अर्च्यः,       शिवर् अर्च्यः (#105), शिव उ अर्च्यः (#106),

शिवो अर्च्यः (#27), शिवोऽर्च्यः (#43)

107 हशि च                                                6.1.114

अनुवृत्तिः  अतः, रोः, उत्, संहितायाम्

अर्थः अप्लुतात् अत: परस्य रोः उः स्यात् हशि परे।

Instead of रु, after ह्रस्व अ, let there be उ, when हश् follows.

उदाहरण: शिवो वन्द्यः, छात्रो गच्छति, कृष्णो जयति, कर्णो ददाति

           

108 भो भगो अघो अ पूर्वस्य योऽशि                                8.3.17

अनुवृत्तिः  रोः, रः, संहितायाम्

अर्थः एतत्पूर्वस्य रोः यादेशो स्यात् अशि परे।

Instead of रु, preceded by भो भगो अघो or अ, let there be य्, when अश् follows.

उदाहरण:  देवा इह, देवायिह

         भो अत्र, भगो अत्र

टिप्पणि: भोस्, भगोस्, अघोस् इति सकारान्ता निपाताः

        असन्धिः सौत्रः

109 हलि सर्वेषाम्                                  8.3.22

अनुवृत्तिः  भो भगो अघो अ पूर्वस्य, पदस्य, संहितायाम्

अर्थः भो भगो अघो अ पूर्वस्य यस्य लोपः स्यात् हलि सर्वेषां मतेन।

Let there be deletion of य्, preceded by भो-भगो-अघो-अ, when हल् follows.

उदाहरण:  भो देवाः, भगो नमस्ते, अघो याहि।

टिप्पणि: सर्वेषां मतेन इति सर्वाचार्यसंमतत्वादयं लोपो नित्य इति फलितम् ।

110 रोऽसुपि                                                         8.2.69

अनुवृत्तिः  अहन्

अर्थः अह्नो रेफादेशो (स्यात्) न तु सुपि।

Instead of अहन्, let there be र्, but not if सुप् follows.

उदाहरण:  अहरहः, अहर्गणः। असुपि किम् – अहोभ्याम्

टिप्पणि: रोरपवादः।

111 रो रि                                                              8.3.14

अनुवृत्तिः  लोपः, पदस्य, संहितायाम्

अर्थः रेफस्य रेफे परे लोपः स्यात्।

There is deletion of र्, when र् follows.

उदाहरण:  पुनर् रमते इति स्थिते प्रथमरेफस्य लोपः

112 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः                                  6.3.111

अनुवृत्तिः  

अर्थः ढरेफयोः लोपनिमित्तयोः पूर्वस्याणो दीर्घः स्यात्।

Instead of a preceding अण्, let there be its दीर्घ vowel, when ढ or र causing a deletion follows.  

उदाहरण:  पुना रमते, हरी रम्यः, शम्भू राजते।

टिप्पणि:ढकाररेफयोः लोपः यस्मिन् स ढ्रलोपः इति काशिका
         अत्र सूत्रेऽण्ग्रहणं पूर्वेण, तथा चोक्तं –

            परेणैवेण् ग्रहाःसर्वे पूर्वेणैवाण् ग्रहा मताः।

             ऋतेऽणुदित्सवर्णस्येत्येतदेके परेण तु॥

उदाहरण:  अण: किम् – तृढः -> तृढ् ढः, वृढः -> वृढ् ढः

         ढो ढे लोपः (#550) इति पूर्वढकारलोपः। अणोऽभवान्न दीर्घप्रवृत्तिः।

         मनस् रथ इत्यत्र रुत्वे कृते हशि च इति उत्वे, रो रि इति लोपे च प्राप्ते उत्वमेवेति अन्वयः।

          ननु परत्वाद् रेफलोप एव स्यादिति शङ्कितुमाह –

113 विप्रतिषेधे परं कार्यम्                                     1.4.2

अनुवृत्तिः  

अर्थः तुल्यबलविरोधे परं कार्यं स्यात्।

When rules of equal force prohibit each other, let the last (in the order of the अष्टाध्यायी) take effect. 

उदाहरण:इति लोपे प्राप्ते पूर्वत्रासिद्धमिति रो रि (#111) इत्यस्यासिद्धत्वादुत्वमेव। मनोरथः

114 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ् समासे हलि            6.1.132

अनुवृत्तिः  संहितायाम्

अर्थः अककारयोः एतत्तदोः यः सुः तस्य लोपः स्यात् हलि न तु नञ् समासे।

There is deletion of सु (#118 – प्रथमा एकवचन case affix) of एतद् and तद् , provided they are without the आगम क when हल् follows, but not if they are in a compound with नञ्।

उदाहरण:एष विष्णुः, स शम्भुः।
         अकोः किम्
एषको रुद्रः
         अनञ् समासे किम् असः शिवः
       हलि किम् एषोऽत्र, सोऽहम्
 

115 सोऽचि लोपे चेत् पादपूरणम्   6.1.134

अनुवृत्तिः  सुलोपः, संहितायाम्

अर्थः स इत्यस्य सोर्लोपः स्यादचि पादश्चेल्लोपे सत्येव पूर्येत।

Let there be deletion of the सु of सस् शब्द, even when अच् follows, if by the deletion alone the (पाद) verse can be completed.

उदाहरण: सैष दाशरथी रामः, सेमामविड्ढि प्रभृतिम्।

पाठ 12 – हल् सन्धि 4

 90 समः सुटि                                                     8.3.5

अनुवृत्तिः रु, पदस्य, संहितायाम्

In the place of सम्, let there be रु when the आगम सुट् follows.

सम इति षष्ठ्यन्तम्, स्थाने षष्ठी, रु इत्युकार इत्, अलोऽन्त्यस्य (#21)

So we have this position:     सम् स्कर्ता -> सर् स्कर्ता

91 अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा                                  8.3.2

अनुवृत्तिः रु, संहितायाम्

Here in this अधिकार where रु is the subject of discussion (8.3.12 पर्यन्तम्), the अनुनासिक form shall optionally substitute what precedes रु

So we come to this position:     सर् स्कर्ता -> सँर् स्कर्ता

92 अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः                                      8.3.4

अनुवृत्तिः पूर्वस्य,रु, संहितायाम्

After what precedes रु, if we do not exercise the option to substitute the अनुनासिक, अनुस्वार shall be the आगम.

This is the position: संर् स्कर्ता

93 खरवसानयोर्विसर्जनीयः                                  8.3.15

अनुवृत्तिः रः, पदस्य, संहितायाम्

In place of a पदान्त र, there is विसर्ग when खर् follows or when there is a अवसान.

(cf.#124 विरामोऽवसानम्)

We get this position: सँः स्कर्ता, संः स्कर्ता

सम्पुङ्कानां सो वक्तव्यः    It should be stated instead of the words सम्, and also for the words पुम् and कान्, the substitution of स् for विसर्ग is obligatory.

Thus we get सँस्स्कर्ता, संस्स्कर्ता

94 पुम: खय्यम्परे                                                     8.3.6

अनुवृत्तिः रु, पदस्य, संहितायाम्

When खय् followed by अम् follows the पद पुम्, रु is the substitute for पुम्.

Examples: Thus we may have पुँस्कोकिलः, पुंस्कोकिलः. How?

          पुँस्पुत्रः, पुंस्पुत्रः, पुंश्चरित्रम्, पुंस्तिलकम्, पुंष्टीका, पुंश्चली

95 नश्छव्यप्रशान्                                                      8.3.7

अनुवृत्तिः अम्परे,रु, पदस्य, संहितायाम्

When छव् followed by अम् follows a पदान्त न्, other than the न् in the word प्रशान्, रु is the substitute for न्.

Examples: चक्रिन् +त्रायस्व

96 विसर्जनीयस्य सः                                            8.3.34

अनुवृत्तिः खरि

Instead of विसर्ग, when खर् follows, let there be स्.

We get the final position चक्रिँस्त्रायस्व, चक्रिंस्त्रायस्व. How?

Why अप्रशान्? प्रशान्तनोति. Why पदान्त न्? हन्ति

97 नृर्‍न् पे                                                             8.3.10

अनुवृत्तिः नः, रु, पदस्य, संहितायाम्

Instead of न् in the word नृर्‍न्, there is optionally रु when प् follows.

98 कुप्वोः ःक ःपौ च                                         8.3.37

अनुवृत्तिः विसर्जनीय:, विसर्जनीयस्य, संहितायाम्

When a वर्ण belonging to कवर्ग or पवर्ग follows, there are instead of विसर्ग, optionally जिह्वामूलीय and उपध्मानीय.

Thus we have नृँर्‍पाहि, नृंर्‍पाहि, नृँःपाहि, नृंःपाहि, नृर्‍न्पाहि

99 तस्य परमाम्रेडितम्                                          8.1.2

Of that which is twice uttered, let the subsequent be called आम्रेडित.

100 कानाम्रेडिते                                                    8.3.12

अनुवृत्तिः नः, रु, पदस्य, संहितायाम्

Instead of न् of the पद कान्, let there be रु, when आम्रेडित follows.

काँस्कान् , कांस्कान्

101 छे च                                                         6.1.73

अनुवृत्तिः संहितायाम्, ह्रस्वस्य तुक्

When छ् follows, तुक् is the आगम for ह्रस्व (short) vowel.

Examples: शिवच्छाया How?

102 पदान्ताद्वा                                                      6.1.76

अनुवृत्तिः दीर्घात्, छे, संहितायाम्, तुक

When छ् follows a पदान्त दीर्घ (long) vowel, तुक् आगम is optional.

Examples: लक्ष्मीच्छाया, लक्ष्मीछाया

पाठ 11 – हल् सन्धि 3

81 मो राजि समः क्वौ                                                8.3.25

अनुवृत्तिः मः, पदस्य, संहितायाम्

In the place of the मकार of सम्, let there be मकार itself, when the word राज् follows (ending in क्विप् प्रत्यय)

Note that this rule merely enjoins that अनुस्वार is blocked.

Examples: सम्राट्

                                                                                                                                

82 हे मपरे वा                                                        8.3.26

अनुवृत्तिः मः,मः, पदस्य, संहितायाम्

When हकार is followed by a मकार, the substitute for a preceding मकार is optionally मकार itself.

Examples: किम् ह्मलयति, किंह्मलयति

यवलपरे यवला वा    When हकार is followed by य, व, or ल, the substitute for a preceding मकार is optionally य, व, or ल

Examples:  किँय् ह्यः, किं ह्यः, किँव् ह्वलयति, किं ह्वलयति, किँल् ह्लादयति, किं ह्लादयति

83 नपरे नः                                                            8.3.27

अनुवृत्तिः हे, वा, मः, पदस्य, संहितायाम्

When हकार is followed by a नकार, the substitute for a preceding मकार is optionally नकार.  

Examples:  किन् ह्नुते, किं ह्नुते

84 डः सि धुट्                                                         8.3.29

अनुवृत्तिः वा, पदस्य, संहितायाम्

धुट् आगम is optionally appended in the case of  सकार following डकार.

Observe that in this rule both पञ्चमी and सप्तमी have been used together. In such cases, the following परिभाषा needs to be applied.

उभयनिर्देशे पञ्चमीनिर्देशो बलीयान्

Following this, the सप्तमी needs to be understood in the sense of षष्ठी.

However this raises the question as to where the आगम is to be placed?

This is answered by the next rule.

85     आद्यन्तौ टकितौ                                          1.1.46

अनुवृत्तिः

आगम which have  ट् or क् as इत्, are to form the initial and final parts respectively of that for which they are enjoined.

Thus the आगम ध् will be prefixed to स्. How are the vowel and ट् of धुट् deleted? Consider #1 (हलन्त्यम्), #3 (तस्य लोपः), #28 (उपदेशेऽजनुनासिक इत्)

Examples: Thus we may have षट्त्सन्तः, षट्सन्तः. How?

86   ङ्णोः कुक् टुक्         शरि                                         8.3.28

अनुवृत्तिः वा, पदस्य, संहितायाम्

Of ङ and ण respectively, when शर् follows, there are optionally the आगम कुक् and टुक्.

कित् shows that the आगम follows the letter.

Examples: प्राङ् षष्ठः, प्राङ्क्षष्ठः, सुगण् षष्ठः, सुगण्ट् षष्ठः

चयः द्वितीयाः शरि पौष्करसादेरिति वाच्यम्    It should be stated thatचय् changes to द्वितीया (i.e., ख, छ, ठ, थ, फ) when शर् follows, in the opinion of पौष्करसादि. 

Examples: प्राङ्खषष्ठः, सुगण्ठ् षष्ठः

87 नश्च                                                                 8.3.30

अनुवृत्तिः सि, धुट्, वा, पदस्य, संहितायाम्

धुट् आगम is optionally appended in the case of  सकार after what ends in नकार.  

Examples: सन्त्सः, सन्सः

88 शि तुक्                                                             8.3.31

अनुवृत्तिः नः, वा, पदस्य, संहितायाम्

In place of a पदान्त न् (word final न्), let there be an optional धुट् आगम when शकार follows.

Examples:  सञ्छम्भुः, सञ्च्छम्भुः, सञ्चशम्भुः, सञ्शम्भुः   (How?)

89  ङमो ह्रस्वादचि ङमुण् नित्यम्             8.3.32

अनुवृत्तिः पदस्य, संहितायाम्

When a अच् comes after a पदान्त ङम् (word final ङम्) which is preceded by ह्रस्व अच्  (a short vowel), the आगम ङमुट् shall invariably be applied.

ङम् stands for ङ्, ण् , न् , so ङमुट् stands for ङुट्, णुट् and नुट्

The application of आगम goes यथासंख्यम्

Examples: प्रत्यङ्ङात्मा, सुगण्णीशः, सन्नच्युतः

‘नित्यम्’ in this rule as in नित्यप्रहसितः, नित्यप्रज्ज्वलितः etc is indicative of usage.

Thus this rule is seen to be not operative on certain occasions.

For example, consider the words अणुदित्, तिङन्तं, सनादि in the text of the rules:   #11 अणुदित् सवर्णस्य चाप्रत्ययः (1.1.69), #14 सुप्तिङन्तं पदम् (1.4.14), #468 सनाद्यन्ता धातवः(3.1.32).